AAC

W powszechnym przekonaniu osób spoza środowiska logopedycznego, różnorodne metody terapii logopedycznej dotyczą tylko mowy dźwiękowej. Tymczasem coraz częściej logopedia nie koncentruje się tylko i wyłącznie na mowie fonicznej. Czasami zaburzenia układu nerwowego, porażenia lub/i niedowłady, zaburzenia rozwoju intelektualnego u dzieci są na tyle duże, że nie ma anatomicznych lub/i funkcjonalnych podstaw do tego, żeby dziecko mogło mówić tak jak większość z nas. Należy pamiętać o tym, że brak mowy u dziecka, nie oznacza tego, że dziecko nie chce mówić. Brak możliwości przekazu swoich potrzeb i próśb często prowadzi do płaczu, krzyku, agresji wobec innych osób alb o wobec samego siebie. W takich sytuacjach logopeda powinien zastąpić brak mowy czymś, co pozwoli dziecku zaspokoić naturalną potrzebę komunikowania się. Do tego właśnie służą wspomagające i alternatywnych sposobach porozumiewania się – AAC.

„Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się to obszar praktyki klinicznej i pedagogicznej mającej na celu kompensowanie – okresowo lub na stałe – różnego stopnia trudności w porozumiewaniu się, czyli odbieraniu lub/i ekspresji wypowiedzi. Komunikacja alternatywna – znajduje zastosowanie, gdy osoba porozumiewa się bezpośrednio, twarzą w twarz, inaczej niż za pomocą mowy, np.: w oparciu o znaki manualne, znaki graficzne, pismo. Komunikacja wspomagająca – wzmacnia i/lub uzupełnia mowę, pomaga w rozwoju mowy i języka oraz gwarantuje zastępczy sposób porozumiewania się, gdy osoba nie zaczyna mówić.”

DLA KOGO JEST AAC?

„Użytkownicy AAC – osoby całkowicie pozbawione zdolności mówienia lub te, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych, korzystające z alternatywnych środków komunikacji, aby móc porozumiewać się w sposób satysfakcjonujący, zgodnie ze swoimi potrzebami i możliwościami poznawczymi.”

Wyróżnia się trzy grupy użytkowników AAC:

1. Osoby z zaburzeniami ekspresji językowej – do tej grupy należą osoby, które rozumieją mowę innych, ale same nie mogą mówić

Tutaj celem AAC jest zapewnienie takiego sposobu porozumiewania się, który stałby się stałym sposobem ekspresji językowej.

1. Osoby wymagające języka alternatywnego – w tej grupie znajdują się takie osoby, które mają poważne problemy z rozumieniem mowy; tutaj komunikacja alternatywna jest podstawowym sposobem porozumiewania się

Celem AAC jest stworzenie możliwości nauki rozumienia i używania alternatywnego środka komunikacji bez potrzeby stosowania mowy werbalnej.

1. Osoby wymagające wsparcia językowego –do tej grupy należą osoby, które posługują się mową werbalną, ale wyrazistość ich wypowiedzi jest mocno ograniczona – tutaj AAC ulepsza ekspresję językową.

Użytkownikami AAC mogą być nie tylko dzieci, ale również osoby dorosłe. W poniższym artykule skoncentruję się na wspomagających i alternatywnych metodach komunikacji stosownych u dzieci.

RODZAJE ZNAKÓW STOSOWANYCH W AAC

1. Znaki przestrzenno – dotykowe

• system symboli jednoznacznych
• miniatury i znaki trójwymiarowe adaptowane
• alfabet punktowy do dłoni

2. Znaki manualne

• gesty naturalne
• znaki manualne MAKATON
• KOGHAMO
• Język migowy
• Alfabet palcowy (daktylografia)

3. Znaki graficzne

• PIC – znane jako Piktogramy w Polsce
• PCS
• System symboli BLISS
• Znaki graficzne MAKATON
• Rysunki
• Litery, sylaby, wyrazy

Poniżej opiszę krótko rodzaje znaków, które stosuję w terapii komunikacji alternatywnej i wspomagającej.

Program Rozwoju Komunikacji MAKATON – jest to system prostych gestów i znaków graficznych, które służą do porozumiewania się; przeznaczony jest dla osób, które w niewielkim stopniu posługują się mową werbalną lub nie mówią w ogóle, ponadto słabo rozumieją wypowiedzi słowne. Przed nauką Makatonu, dziecko powinno osiągnąć określony poziom rozwoju i umiejętności takich jak: naśladowanie, intencjonalność zachowań, czy zapamiętywanie oraz odtwarzanie gestów. Do nauki Makatonu potrzebna jest również dosyć dobra sprawność rąk i palców oraz dobra koordynacja wzrokowo – ruchowa. Gesty w Maktonie wspomagają słowne porozumiewanie się (stosuje się jednocześnie z mową). Gesty wzmacniają komunikat przekazywany przez dziecko lub wypowiedź kierowaną do dziecka. Oprócz gestów, Makaton zawiera również znaki graficzne – są one potrzebne tym dzieciom, które nie są w stanie wykonać określonego gestu – w takiej sytuacji wskazują symbol graficzny. Autorem polskiej wersji Makatonu jest dr Bogusława Kaczmarek.

PIC – Pictogram Ideogram Communication, w Polsce znane jako Piktogramy . Piktogramy to system znaków obrazkowych – białe znaki na czarnym tle. Piktogramy są odpowiednie dla osób ze słabym rozumieniem mowy, które potrzebują określonej ilości słów do porozumiewania się, bez stosowania złożonych struktur językowych. Za pomocą piktogramu, dziecko może przekazać pojedynczą informację, np. czym chce się bawić, jak również może przekazywać bardziej złożone informacje za pomocą tablic komunikacyjnych stworzonych z piktogramów. Każdy piktogram posiada podpis, co jest ułatwieniem dla osoby rozmawiającej z użytkownikiem AAC. Piktogramy w prosty i przejrzysty sposób przedstawiają treść, mają prostą formę graficzną, a duży kontrast umożliwia szybką percepcję wzrokową obrazka. Wszystkie piktogramy są podzielone na 26 kategorii słownych, opisujących całą otaczającą rzeczywistość: postaci, części ciała, odzież/ rzeczy osobiste, przedmioty z otoczenia, kuchnia, łazienka, żywność, owoce i warzywa, zwierzęta, zabawki, ogród, pogoda, muzyka, sport/ czas relaksu, uczucia, zawody, środki transportu, miejsca, czynności, uroczystości/ święta, właściwości/ cechy, pozycje/ kierunki, liczby, różne, programy tv, pytania. Piktogramy są wskazane dla dzieci upośledzonych umysłowo, czy dla dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej.

PCS – Picture Communication Symbols – system kolorowych symboli, które ukazują obrazkowo znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zwrotu grzecznościowego, np. „Udało się”/”Dziękuję”/”Poproszę”. PCS zwierają sporo pojęć abstrakcyjnych. Część symboli posiada różne warianty danego słowa czy wyrażenia – jest wersja mniej i bardziej abstrakcyjna. PCS można zatem dostosować do poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Symbole PCS zawierają wszystkie części mowy, można z nich tworzyć wypowiedzi mniej lub bardziej złożone. System symboli PCS zawiera program komputerowy Boardmaker czy Speaking Dynamically Pro.

źródło: http://www.aac.org.pl/

POMOCE DO POROZUMIEWANIA SIĘ – PODZIAŁ

1. Ze względu na funkcje i charakter wyróżniamy:

• pomoce rozwojowe i sytuacyjne – tablice wyboru; tablice uczestnictwa np. w zabawie czy czynnościach rutynowych wykonywanych wspólnie z dorosłym; tablice kontekstowe; tablice tematyczne; tablice do nauki konwersacji
• osobiste słowniki do komunikacji – np. tablica lub książka osobista

2. Ze względu na poziom technicznego zaawansowania wyróżniamy:

• pomoce proste, na niskim poziomie technologii – są to pomoce rozwojowe, sytuacyjne oraz osobiste, np. zestawy wydrukowanych na papierze znaków i przygotowanych do użycia: znaki na tablicach, znaki wydrukowane na papierze, zalaminowane i przyklejone na rzepę do dykty pokrytej wykładziną; obrazki umieszczone w wizytownikach
• pomoce elektroniczne; komunikatory – są to pomoce odtwarzające nagrany wcześniej głos; na takich komunikatorach może być odtwarzany pojedynczy komunikat, sekwencje komunikatów albo zestawy komunikatów według zaplanowanych i wydrukowanych nakładek papierowych
• pomoce wysokiej technologii – są to urządzenia komputerowe służące do porozumiewania się; mają one wbudowane oprogramowanie językowe, syntezator mowy, najczęściej za ekranem dotykowym

Poniżej przedstawiam przykładowe tablice stosowane w AAC :

Tablica wyboru czynności „rysować” – znak graficzny spełnia funkcję upominania się; tutaj dziecko dokonuje wyboru

Tablica uczestnictwa na zajęciach logopedycznych z masażu logopedycznego – tutaj dopiero pojawia się nazywanie przez dziecko; znak graficzny spełnia funkcję informacyjną.

Podobne tablice można konstruować z dowolnie wybranych znaków graficznych: piktogramów, znaków PCS, czy znaków graficznych MAKATON.

Kolejnym rodzajem tablic, które wprowadzamy są tablice kontekstowe – pozwalają one na opowiadanie obrazka, opowiadanie minionych zdarzeń (np. wycieczka do ZOO), pozwalają rozszerzać słownictwo.

Po przejściu przez poszczególne rodzaje tablic, możemy tworzyć dziecku tablice tematyczne. Tutaj dziecko może rozwijać słownictwo z danego obszaru tematycznego. Przy pomocy tablic tematycznych dziecko może uczyć się określonych treści programowych, jak również ćwiczyć składnię, czy inne cechy języka.

Poniżej przedstawiam przykłady pomocy technologicznych :

Komunikatory do nagrywania pojedynczej wiadomości: na takim komunikatorze dziecko może mieć nagrany komunikat: tak / nie / mamo pić / przepraszam / potrzebuję pomocy. Najlepiej jest, jeśli na przycisku znajduje się znak graficzny przedstawiający treść komunikatu.

Takie komunikatory są wskazane dla dzieci, które odkrywają poczucie swojego sprawstwa; które uczą się tego, że poprzez naciśnięcie przycisku sprawiają, że dzieje się to, co chcą, aby się działo = dziecko odkrywa moc swojego komunikatu.

Urządzenia odtwarzające sekwencje komunikatów:

Step – by – step

Przy pomocy tego komunikatora możemy nagrać szereg komunikatów, które są następnie odtwarzane w określonej kolejności po każdym naciśnięciu przycisku., np. pojedyncze słowa ulubionej piosenki dziecka. Dorosły śpiewa piosenkę: „Wlazł kotek na” – podaje dziecku urządzenie, dziecko naciska przycisk i słyszymy słowo „płotek” – dorosły: „i mruga, jaka to piosenka” – dziecko naciska przycisk „nie długa”.

Urządzenia do nagrywania zbioru pojedynczych komunikatów

Jest to album do zdjęć, który pozwala na nagranie i odtwarzanie komunikatu do każdego zdjęcia. Naciśnięcie przycisku powoduje odtworzenie komunikatu, który wcześniej został nagrany do określonego zdjęcia.

Komunikatory pozwalające na nagranie dwóch komunikatów, np. mały – duży; chcę spać, chcę balon – chcę bańki

Źródło przedstawionych pomocy:

http://www.harpo.com.pl/

Dla dzieci, które z różnych przyczyn nie mogą wskazywać ręką czy palcem, wykorzystuje się E–tran. Jest to narzędzie do wskazywania wzrokiem. E-tran może być wykonany z płyty plexi.

Na E- tranie mogą być przyklejone obrazki, litery. Można nauczyć dziecko, że jeśli mrugnie 1 raz, to oznacza, że chodzi o pierwszy obrazek. Możemy też uczyć dziecko śledzenia wzrokiem po E-tranie – moment skoncentrowania wzroku na określonym obrazku oznacza, że chodziło mu o rzecz, pokazaną na tym właśnie obrazku.

JAK WYBRAĆ WŁAŚCIWĄ METODĘ AAC?

Określony system AAC można wprowadzać i stosować na jeden z trzech możliwych sposobów:

1. Jako stała metoda komunikacji – u dzieci, które nie mają szans lub szanse są niewielkie na rozwój zrozumiałej mowy w wyniku dużych zaburzeń nadawania lub/i rozumienia mowy
2. Jako czasowa metoda komunikacji – dla dzieci, które potrzebują motywacji do rozwijania komunikowania się, ale też dla dzieci, u których narasta frustracja z powodu braku możliwości wyrażenia swoich potrzeb czy myśli
3. Jako metoda specjalistycznej strategii uczenia się – dla dzieci z zaburzeniami mowy

Co należy wziąć pod uwagę przy wyborze wspomagającej/alternatywnej metody komunikacji?

• intelektualne możliwości dziecka – koncentrację uwagi, rozumienie znaków i słów; należy zastanowić się czy system komunikacji będzie opierać się na zdjęciach, na obrazkach, na symbolach, a może literach
• percepcja wzrokowa – ostrość widzenia, wodzenie wzrokiem – są ważne przy wyborze wielkości znaków i ich rozmieszczaniu na tablicy
• percepcja słuchowa – poziom ubytku słuchu, czy należy wspomóc się aparatem słuchowym
• możliwości motoryczne dziecka – możliwość wskazywania znaków, wykonywania gestów, umiejętności potrzebne do obsługiwania pomocy komunikacyjnej
• indywidualne preferencje dziecka
• możliwości przystosowania środowiska dziecka, w którym miałoby używać AAC, do określonej metody
• cel wprowadzenia AAC

Musimy pamiętać o tym, że alternatywna/wspomagająca metoda komunikacji, którą wybierzemy na początku, nie będzie idealna na zawsze. Umiejętności, możliwości i preferencje dziecka będą się zmieniać z czasem. Inne pomoce będą potrzebne dziecku, które przebywa jedynie w domu, inne będą potrzebne, kiedy dziecko zacznie chodzić do przedszkola, jeszcze inne, kiedy zacznie uczestniczyć w dodatkowych zajęciach, np. rehabilitacji, czy edukacji.

Niezwykle ważną rolę w doborze słownictwa do pierwszych pomocy rozwojowych i sytuacyjnych, odgrywają rodzice. To rodzice najlepiej wiedzą jak często ich dziecko komunikuje o jedzeniu/piciu, o zabawkach, o zabawie, o kolegach, o innych zajęciach, jak często prosi o pomoc. To rodzice pomagają nam w rozpoznawaniu obszarów emocjonalnego zaangażowania się dziecka – wskazują: czy ich dziecko lubi oglądać Kubusia Puchatka w telewizji czy może Smerfy; rodzice wiedzą, czy dziecko lubi bańki mydlane, a nie lubi poruszających się zabawek

Pamiętajmy również o tym, że dziecko nauczy się używać AAC jeśli zapewnimy mu stałą obecność jego pomocy rozwojowych i sytuacyjnych, a w przyszłości osobistego słownika do komunikacji (czy to w postaci tablicy czy książki).

CZYNNIKI WARUNUKUJĄCE PRAWIDŁOWĄ KOMUNIKACJĘ Z DZIECKIEM UŻYWAJĄCYM AAC

• motywowanie dziecka do rozmów przy użyciu pomocy do porozumiewania się
• stwarzanie dziecku możliwości dokonywania wyborów
• utrzymywanie z dzieckiem kontaktu wzrokowego, rozmawiamy twarzą w twarz
• używanie gestykulacji i ekspresji mimicznej w czasie rozmowy
• zwracanie uwagi na niewerbalne komunikaty dziecka: wzrok, gesty, mimikę
• prowadzenie konwersacji: zadajemy dziecku pytania, odpowiadamy na pytania zadawane przez dziecko
• dawanie dziecku czasu na udzielenie odpowiedzi
• zawsze czekamy na odpowiedź dziecka
• używamy pytań zamkniętych, np. Fajnie było na zajęciach?, ale przede wszystkim otwartych, w których dziecko ma możliwość wyboru, np. Co chcesz jeść?
• nie ukrywajmy problemów ze zrozumieniem odpowiedzi dziecka „Czy mówisz, że chcesz bawić się …..?”
• pomagajmy dziecku osadzać jego komunikaty w czasie: „Mówisz o tym, co się wydarzyło?”; „Mówisz o tym co będzie się dziać”
• zawsze pytajmy dziecko, czy skończyło już mówić

ZALETY STOSOWANIA AAC

• dziecko lepiej rozumie świat i to co do niego mówimy, dzięki temu czuje się bezpieczniej
• dziecko dokonuje wyborów, dzięki temu jest niezależne i samodzielne
• dziecko może wyrażać swoje prośby i potrzeby; być lepiej rozumianym przez inne osoby
• dziecko może rozmawiać nie tylko z mamą/tatą, ale też np. ze swoim terapeutą – poszerza się w ten sposób krąg partnerów komunikacyjnych
• rozwija się poznawczo – poznaje nowe rzeczy, zdobywa nowe informacje
• dziecko może mówić nam o tym co było lub o tym co będzie – może nam opowiedzieć o swoich urodzinach; o wycieczce do ZOO
• może zadawać nam pytania
• może aktywnie uczestniczyć w sytuacjach komunikacyjnych; nie pozostaje bierne
• symbole AAC są idealnym sposobem na pokazanie dziecku, że jego sposób komunikacji „działa” i w ten sposób motywować dziecko do mówienia
• symbole AAC są pomocne dla dzieci, które mówią słabo; pomagają w byciu zrozumianym
• symbole AAC wzmagają gotowość i motywację komunikacyjną
• na końcu, w sytuacji braku pojawienia się mowy, są one alternatywą dla komunikacji

Badania różnych użytkowników AAC (dzieci z mózgowym porażeniem, zespołami genetycznymi, autyzmem) potwierdzają, że zapewnienie dziecku wspomagającej komunikacji prowadzi do pojawienia i poszerzenia się mowy czynnej. Badania nie wskazały negatywnego wpływu na mowę dziecka.

Strony internetowe poświęcone sprzętowi komputerowemu:

www.pcbezbarier.idn.org.pl  – strona dotycząca sprzętu komputerowego dla niepełnosprawnych

www.harpo.com.pl  – sklep ze sprzętem i oprogramowaniem dla niepełnosprawnych

www.aac.pl  – sklep ze sprzętem i oprogramowaniem dla niepełnosprawnych

Bibliografia:

1. Smyczek A., Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się, materiały pomocnicze do zajęć, SWPS, Warszawa 2012, maszynopis w posiadaniu autora.

2. Kwasiborska J., Alternatywne i wspomagające metody komunikacji (AAC) – skuteczne wykorzystanie dostępnych metod, w: J. Porayski – Pomsta (red.), Diagnoza i terapia w logopedii, Warszawa 2008.

3. Grycman M., Kaniecka K., Szczawiński P., PCS – broszura, Stowarzyszenie na rzecz Propagowania Wspomagających Sposobów Porozumiewania się „Mówić bez Słów”, Warszawa 2002.

4. http://www.makaton.pl/

5. http://piktogramy.prv.pl

6. http://www.harpo.com.pl/

opracowane przez mgr logopedę Aleksandrę Skibowską

Źródło: http://osrodekamicus.pl/artykuly/aac-wspomagajace-i-alternatywne-sposoby-porozumiewania-sie-jako-metoda-terapii-logopedycznej/